I
Памалу
з ніў гарбатых
снег спаўзаў
ніжэй ў лагі, дзе каўтуном лаза
з алешнікам сплялася над ракой.
3 парваных ветрам, сонцам струн зямлі,
з барозен мокрых, збуджаных вясной,
разорамі збягаючы, плылі
крыніцы, звонячыя серабром.
Пад межамі, пад крушняй шараком
снег, прытаіўшыся, яшчэ ляжаў.
На чорныя барозны мокрых скіб
лягла, як цень, падзольная іржа.
Шнурамі ўдаль цягнуліся пяскі.
Начамі месячнымі аж да дня
бялела ў прымаразках цішыня.
Прыслухаешся: рана, ледзь чуваць
шуміць вада на грэблі пад мастом,
ды сонна шэпча ссохшая трава
над верхаводкай з шэрым лазняком.
Як толькі на альховыя сукі
навесіць дзень зару, цецерукі
падымуць спрэчку п'яную і шум.
Часамі вецер з плёсаў прынясе,
дзе зелянее паплавоў кажух,
плач кнігавак,
крык журавоў,
гусей...
І грудзі п'юць раззвоненую сінь,
і сам ты сэрцу рады не дасі, —
хвалюе песня чорная разор,
і сонцам вочы пачынаюць тлець,
у звонкі затапіўшыся прастор,
у неба сіне-залатую брэдзь...
Трывожна толькі думы устаюць:
Чым ты засееш паласу сваю?
Які ўраджай з дажынак прынясеш?
шукаць мо' шчасця прыдзецца ісці?-
I на вузкай, як доля, паласе
рассыпаліся думы,
як сяўцы...

А жаўранак над польным дываном
гарачым сее залатым дажджом
насевак звонкі з сонечнай сяўні.
На межах дрэмле жоўты вербалоз.
За дальнім перавалам ціха сніць
сны жытне-саламяныя сяло.
Над лесам нізка з ручніка зары
звісаюць
саматканыя
махры,
залоцячы бярозы серабро,
яленец і паджарую сасну...
Яшчэ не змыў іржы стальны нарог, —
плуг цяжка рве і крышыць баразну.
Да сонца цягнецца вузкі загон. ,
Залёгшы у хамут, памалу конь
на дальні перавал валочыць плуг.
— Пайшоў!.. Но!.. Проста!..
Но, жывей... Гняды!.. —
I топяцца ў барознаў чорны пух
глыбокія
лапцюжныя
сляды...
Часамі камень-патайнік рване,
неперапрэўшы дзёран ў баразне
пад дышаль згурбіцца...
Нарогу край
блісне і зноў затопіцца ў раллю.
Тужэй пабоцні: хіліцца ратай
над плугам, памагаючы каню.

А над зямлёй вясняны жоўты чад ,
і цёплы вецер. Грамада дзяўчат
ідзе памежкам. Звоняць галасы
расцвіўшай моладасцю, шум і смех,
як пацеркі караляў ці расы,
і песні-думы саламяных стрэх
калышуць ў дзіўных пералівах дзень.
Б'юць пранікі, як крыллі, па вадзе,
ублытаўшыся ў вербалоз, чарот.
I беляцца на беразе ракі,
дзе сцелюцца трыліснік і асот,
палотны зрэбныя і ручнікі.
— Васіль!.. —
аклікнуў нехта з грамады.
I рэха звоніць смехам маладым...
— Но! кратай... ,
Проста!..
Баразной пайшоў!.. —
Арэ Васіль, як быццам і не чуў...
Мо' ўспомніў вочы нейчыя, як шоўк,
мо' нават і ўспамінаў не крануў, —
плуг толькі вырваўшыся завірыў.
— Назад!.. —
Конь затрымаўся на гары ,
і цяжка дыхаў. Свежую траву
успомніў і заржаў, бы затужыў.
Худую выцягнуўшы галаву,
грыз высахшы быльняк з мяжы...
Ад хат,
палос вузкіх
і траснікоў
густых аж да асадніцкіх двароў
усе Раіну ведалі з сяла.
За вёскай, воддаль, ў хаце канцавой,
як ружа дзікая, яна цвіла,
чаруючы, палонячы красой.
Умела песні сонечна пяяць,
на полі першая была жняя
і кросны ткала тонка, як паркаль,
і васмярні узорных ручнікоў...
He дарма спадабаў яе капраль,
улан, асаднік з блізкіх хутароў...
Глядзіць, на плуг апёршыся, Васіль
туды, дзе вецер разлівае сінь,
калыша лес зялёнай асакі...
Б'е пранікам Раіна палатно.
Крычаць спалоханыя кулікі.
Адна рака спіць серабраным сном
пад звонкі хор дзявочых галасоў.
Васіль успомніў хмару каласоў,
жніво і смех Раініных вачэй,
смех васільковы на яго «люблю»...
— Ho, но!.. —
Шпакі ўзняліся i хутчэй
спусціліся на свежую раллю.

II

Як толькі у хлявы загналі дзень,
улан у хаце Баўтрука сядзеў,
падпёршы п'яны цэбар-галаву.
Аб чым ён толькі там не гаварыў!
I пра паход з Баторым на Маскву,
пра Чэнстахоў, пра Запарожжа, Крым,
і ў кожнай бітве ён героем быў:
скідаў уланскай вострай шашкай лбы.
Пры гэтым горда грудзі выпінаў,
як быццам станавіўся на парад,
і на грудзях уланскіх расцвітаў,
як сонца ззяючы, медаляў рад.
Баўтрук як быццам і не чуў яго,
ўсё падпраўляў у светачы агонь
і толькі хітра збоку паглядаў.
Калі-ж успомніў пра дачку улан,
пра хлеб, ў якім не тлее лебяда,
што ён жыве без мазалёў, як пан,
і лепш-бы, пэўна, яшчэ жыў, калі-б...
Стары парупіўся, гасцю даліў
і, выпіўшы, пытацца сам пачаў
пра ураджай, медалі, ярыну...
Улан, асалавеўшы, маляваў
далей пяром Сянкевіча вайну.
Раіна слухае.
Здаецца ёй,
што бацька петлямі усё далей
вядзе свайго суседа у кусты,
каб той дарогі простай не знайшоў,
ды і улан, мо' п'яны, не аб тым,
аб чым задумаў, гутарку павёў.
Глядзіць на госця: смелы, стройны сам,
дзе з ім зраўняцца нашым дзецюкам,
як захаду да сонечнага дня.
Скакаць на вёсцы мала хто так мог:
як выйдзе — шпоры іскрацца, звіняць,
а гляне — пацямнее у вачох...
— Ды што-ж, стары, ўжо мне пара ісці,
ў цябе язык, хоць лапці ім пляці,
а госця ты і не спытаў, чаго
ў адведзіны з гарэлкаю прышоў...
Пасаг?.. ў мяне ёй хопіць усяго!
Як паню, убяру яе у шоўк.
Мець будзе сала, хлеб і малако,
забудзе вашу мову мужыкоў... —
Раіна вышла,
ў прыўне на кубле
лягла. Закраўся ў сэрца страх глухі,
падплыў слязамі...
Поўнач на сяле,
прапелі галасіста петухі.
Баўтрук прамову слухаў да канца.
Пасля сам у адказе малайца
і хутар, і сабак пачаў хваліць.
Што ён ў аколіцы дзяцюк адзін,
і розуму бог даў, і шмат зямлі...
Улан расцвіў, як маслянічны блін...

— Ды вось, — цягнуў далей Баўтрук стары, —
дзяўчыну знойдзеш лепшую ў двары;
за гэткага, з-пад чарапічных стрэх,
гатова паляцець сініц хоць сто.
А нам, мякіннікам, і лезці грэх
у панскія харомы ці за стол... —

Улан устаў, бялей як палатно.
— Мо' дзе спаткаемся, стары, мы зноў —
глядзі, каб не зліняла барада. — ,
Схапіў бутэльку...
Эх, перанясло.
Гранатай ў бабскі качарэжнік даў,
аж пырснула звінячым роем шкло.
— Э-эх, сусед!
Шкада мазоліць рук! —
крактаў, вылазячы з-пад тапчана, Баўтрук,
схіліўшы галаву — сівы качан.
— Багаты чым, тым і дарым гасцей...
Калі што і не так, пан, выбачай!.. —
Улан паплыў, як хмара, да дзвярэй...
— А ты не плач, яшчэ няма чаго!
Забудзеш ўсё праз месяц ці праз год, —
стары Баўтрук Раіну пацяшаў, —
не свой, чужы нам гэты чалавек,
цябе-б не разумеў, не шанаваў.
Жыццё зусім яму не ў галаве...
Няхай па-добраму пакіне нас.
I без яго медаляў, без лампас
мы пражывем па праўдзе, як жылі.
Яшчэ зарана хліпаць па начы!..
Ці можа скрыўдзіў ён цябе калі?..
Што-ж мне ты не адкажаш і маўчыш? —
I раптам зразумеў Баўтрук стары:
вясной, на вечарыне да зары
улан з Раінай ноч усю гуляў,
адводзіў позна...
Да гумна сляды —
Баўтрук успомніў — мокрая ралля
адбіла, сам яшчэ гадаў тады:
— Мо' хто у сене п'яны начаваў... —
Стары сярмягу з вешака сарваў,
накінуў хутка, пералез праз плот.
Прыслухаўся: шум ветру... лазнякоў...
I, гнаявыя вілы на плячо
ускінуўшы, ў бок хутароў пайшоў...
3 балот крынічыў вецер сухавей,
з-пад сініх зор,
па стрэхах,
па траве,
вішнёвую ўздымаючы мяцель,
паводкай шумна звонячай сплываў
і моладасць садоў расцвіўшых, бель
гарачым вірам, подыхам змятаў.
Пад дзень і вецер змоўк і паяснеў.
Спакойна неба дыхала ў поўсне.
Пасыпаў дождж, як пацеркі, густы,
па сцежках зазвінеў і між трысця.
Набраклі нівы, стрэхі і кусты, —
зямля набракла сокамі жьшця.

III

Калоссі пілі сонца кожны дзень...
Васіль, спусціўшы галаву, сядзеў,
Раіну слухаў.
— Кажаш, за цябе
каб вышла, дык нам палягчэла-б жыць?..
Што-ж, памагала-б летам я табе
хоць на зіму на квас мо' зарабіць,
пакуль-бы ў свет не выгнала бяда...
А што-б дзіцяці свайму есці даў?
Я думала, Васіль, вясной не раз,
аж зазвінелі шпоры ў галаве...
Ды сёння зразумела: не для нас
жыццём сапсуты гэты чалавек...
Аб тым не думай, што раней было.
Усё вішнёвым снегам занясло,
застаўся ў памяці балючы шрам.
Ды і табе не веру я цяпер:
аб міласці гаворыш, але сам
па дальніх тропах блудзіш, нібы звер,
шукаючы старое лаваўё, —
марнуеш толькі ты жыццё сваё.
Лепш разыйдземся...
А прыдзі тады,
калі пачуеш, зноўку зацвіце
тваё каханне ў сэрцы маладым,
як журавінавы імшарны цвет... —
I паплылі
дні,
быццам журавы
над свежымі пакосамі травы,
у звоне камарыных песняў, кос...
Начамі ціха месяц разліе
імглы сівой і парнай малако
на хвошч балотны, асаку, круглец,
абмые і раку, і берагі,
алешнік, адзінокія стагі...
Таму так свежы раніцы у нас,
як моладасць, як серабро крыніц.
Часамі ў полі думаеш не раз,
каб як прайсці і сінь не замуціць...
Стары даўно на працу не хадзіў,
сядзеў і днём і вечарам адзін:
рука балела, лекі прыкладаў.
Была і жывакосць — гаючая трава,
альховы свежы ліст і лебяда —
усё, што радзіў блізкі канавал.
Ды і улан штось разам прыхварэў.
На'т не відаць было і на дварэ,
каб ён хадзіў.
Па вёсцы поўзаў слух,
што недзе трапіў п'яны «камандзір»
на вілы вострыя ці пад абух,
цяпер у хаце латае мундзір.
Ды чутак розных будзе і было.
Падцятае бясхлебіцай сяло
зімой, як пазаносіць вокны снег,
пакрыўшы трохі плечы рызманом,
гавора аб падатках, аб вайне,
што беспрацоўе і бяда кругом,
што за бясцэн ідуць касіць і жаць,
пра рунь няўмершую, пра ураджай;
вясной — аб вечным голадзе зямлі...
Затое так сквапліва з-пад рукі,
з палос на поле панскае ўдалі
глядзяць арбой заўсёды мужыкі.

Зжаўцела лета ў залатых снапох.
Прастор іржышчаў заміраў і сох,
звінеў над полем ветру перапеў,
пазней заглох прастор сівых балот,
і крык гусей тужліва адзвінеў,
і восень
звезла збожжа ў пераплот
пад скрып апошніх спозненых вазоў.
Чарнеў бульбянішчаў сівы падзол.
Сланечнікаў па градах жоўты цвет
сніў сумна лета спозненыя сны
начамі, непагодай у траве
храплі пад сіверамі качаны.

Яшчэ дзе-ні-дзе на вяршынях дрэў
пагодай ліст бярозавы гарэў.
Кудлаты мох курганы серабрыў,
ды чуліся без рэха галасы
дзяўчат. Збіралі пацеркі зары
па журавінніках.
На валасы,
на твар шоўк павуціння ападаў
сцюдзёны, як імшарная вада.
Спакоем жоўтым дыхаў лістапад.
На даль задума ціхая лягла.
Застаўшыся ад грамады дзяўчат,
Раіна праз ягоднікі ішла.
Заслухалася ў шолахі асін...
He чула на'т, як падышоў Васіль,
аж на плячо лягла яго рука.
Здаецца, зашумеў мацней чарот...
— He раз цябе, Раіна, я шукаў
па плёсах журавінавых балот...
Блудзіў я з стрэльбай раніцай ў імгле,
часамі на стары ўзбіваўся след,
зноў у густых ягодніках губляў.
Калі-ж пачуў гусіны звонкі жаль,
баяўся я, каб вырай не забраў
цябе, як птушку
вольную, удаль... —
Зняла памалу хустку з галавы,
падала кошык поўны журавін.
Насыпаў жменю.
Залаты загар
асеннім лістам
ападаў у змрок.
— Хіба не гэткі тваіх вуснаў жар,
як гэтых ягадаў імшарных сок... —
Шарэла...
Beцep зашумеў ў цішы
густым і п'яным шолахам крушын,
аж на вяршынях
лесу завірыў,
узняўшы ліст,
як стада
журавоў...
I зазвінелі зоры-камыры
над зыбунамі сонных балатоў.